Twitter is een harde, soms niet helemaal volledige, maar altijd interessante afspiegeling van de maatschappij. Waar je vroeger via de boekenkast een blik op een persoon, zijn interesses, zijn passies en zijn meningen wierp, hebben we nu twitter. Korter, wellicht minder genuanceerd, maar behoorlijk inzichtelijk. Een gesprek op basis van een veelzijdige timeline.
Professor Jan Willem Erisman is directeur van het Louis Bolk Instituut. Vanuit Bunnik wordt naarstig naar kennis gezocht op het gebied van duurzame landbouw, voeding en gezondheid. Het is niet toevallig dat het gesprek met Erisman een aantal keer de verbanden tussen deze drie thema’s aanhaalt. Het geeft echter ook aan dat het makkelijk een heel rommelig en onsamenhangend verhaal kan worden, vandaar dat we de Twitter-timeline van Erisman (@jwerisman) hebben gebruikt als leidraad en gids, door het landschap dat de actuele situatie in de landbouw ons biedt. Aan de hand van enkele (re)tweets van Erisman bespreken we verleden, heden en toekomst.
Tweet 1, ‘De politiek weet al 50 jaar dat de industriële landbouw onhoudbaar is’: “Historie is geweldig,” gaat Erisman van start. “Al een jaar of veertig proberen we van alles te doen aan de veehouderij, de kwaliteit van water en lucht, etc. zónder ons te richten op het basisprobleem: te eenzijdige focus op groei.” Het is de erfenis van Sicco Mansholt (voormalig minister van landbouw in maar liefst zes kabinetten tussen 1945 en 1958) en een ander tijdsgewricht, namelijk de opbouw van Nederland na de tweede wereldoorlog. De missie was gericht op groei, moderniseren en zorgen dat er voldoende voedsel was voor de Nederlandse en Europese bevolking: ‘nooit meer een hongerwinter’.
“Het vergt leiderschap en een heldere visie en missie om hiermee aan de slag te kunnen gaan. Ik ben hier heel erg nieuwsgierig naar, want we staan voor een vergelijkbaar grote transitie die we door moeten met z’n allen. Hopelijk wordt het net zo’n groot succes als toen, maar dan is er wel meer leiderschap nodig.”
Regeneratief boeren
Een cruciaal onderdeel van elke transitie, zijn de kosten. Daar gaat Erisman op in als hij de volgende tweet voorziet van commentaar.
Tweet 2, ‘Schaalvergroting is puur… over de knelpunten en oplossingen’: “Het is geen hefboom die je even overhaalt. Je wil een systeem doorbreken, je richten op andere waarden dan alleen economische. ‘Het beleid’, de overheid moet leiderschap tonen,” legt Erisman uit. Maar wat houdt dat leiderschap dan in? Erisman: “De overheid moet heldere lange termijn kaders stellen. Bepaal kaders en houd je daar ook aan, desnoods door het wettelijk te reguleren. Daar tegenover staan ook sancties als je buiten de kaders treedt, dat is de keerzijde. En cruciaal: ben standvastig. Consistent. Je moet ondernemers de tijd gunnen om investeringen te renderen ‘Het beleid’ moet begeleiden en ondersteunen, bijvoorbeeld door te investeren.”
“Heel ander leiderschap is nodig van al die bedrijven die hun verdienmodel gebaseerd hebben op de intensivering van de landbouw. Als de boer meer produceert, zijn er meer machines nodig, meer leningen, zaad, veevoer, maar is ook de afname groter en kan de prijs naar beneden. Dit is een van de meest cruciale veranderingen die nodig zijn: een ander verdienmodel voor deze machtige bedrijven en ook daar is leiderschap voor nodig.”
Middels 'true cost, true price' kan schade aan natuur, klimaat en gezondheid betaald worden
De consument
Dat betekent ook iets voor een veel grotere groep mensen, namelijk de consumenten. “Een aantal jaar geleden was er veel minder aanbod van zalm, en dus ging de prijs omhoog. Maar er werd gewoon zalm gekocht en gegeten.” Een prijsverhoging is dus niet per sé fataal voor het consumentengedrag, wil Erisman maar zeggen. “Daarbij kun je de bestaande budgetten, bijvoorbeeld de miljarden voor stikstof die wij collectief via generieke belastingen betalen, ook inzetten om de landbouw te verduurzamen zodat veel minder geld voor natuurherstel nodig is. Zo kost één liter melk vandaag de dag zo’n € 1,-, maar wij hebben berekend dat de daadwerkelijke kosten liggen op € 1,40. Dat komt door de schade aan natuur, klimaat en gezondheid. Betaal die kosten dan ook, via een ‘true cost, true price’ systeem kan dat geregeld worden.”
En dus gaat het niet meer om groei, groei, groei, maar om natuur, kwaliteit, biodiversiteit en duurzame landbouw en gezond voedsel. “We moeten zuinig zijn op onze resources,” Gaat Erisman onverdroten verder en leidt ons naar de volgende tweet.
Hulp bij herfinancieren
Tweet 3, ‘Minder koeien, meer kwaliteit’: “Veel boeren, zo’n 60%, zit tot aan de nek toe in de financiering van het bedrijf. Dat maakt een omslag naar een andere vorm van landbouw bedrijven zo goed als onmogelijk.” Hier spreekt realisme en praktijkervaring. Erisman legt het ook uit: “Neem bijvoorbeeld de melkveehouderij. Grofweg 1/3e deel van de kritieke melkprijs gaat op aan de schulden, dat is zo’n 12 cent. Maar extensiveren is dus geen optie, dan gaat het aandeel van de financiering in de melkprijs alleen maar omhoog. Als je marges wilt creëren, moet je daar wat mee doen. Hier kan de negatieve rente hulp bieden. Stel je voor dat hiermee geld wordt vrijgemaakt om boeren te herfinancieren op voorwaarde dat zij deze omslag maken. Dat kan ruimte bieden om meer op kwaliteit en duurzaamheid te gaan sturen en minder op groei, groei, groei.”
Het is de beweging van de groene pijl in het staafdiagram, de grote groep boeren (‘gemiddelde landbouwpraktijk’) naar rechts (naar de kringloopboeren die maximaal inzetten op eigen resources) laten schuiven. Een pittige klus en uitdaging en zeker ook een die de meeste van deze boeren niet alleen kunnen maken.
Tweet 4, ‘Nederland moet in stikstofcrisis niet alleen kijken naar reductie’: “Het is meer dan alleen een stikstofcrisis,” is Erisman gelijk duidelijk. “Het gaat over natuur, waterbeheer, biodiversiteit, noem maar op. Het is veel breder. De belangen voor ons, als mensheid, zijn ook veel groter dan dat. We moeten het kaderen, bijvoorbeeld vanuit de gewenste kwaliteit van ‘lucht’, ‘bodem’, ‘water’, ‘natuur’ en op die manier onze keuzes expliciet en realistisch maken.”
Tweet 5, ‘Natuurorganisaties tegen kabinet: grijp kans om te investeren in natuur’: “Wij veronachtzamen de natuur, we denken veel te veel dat alles maar maakbaar is,” steekt Erisman van wal. Hij is het eens met de strekking van de tweet: investeer. Maar dus wel op basis van duidelijke keuzes. “Wij hebben een enorm divers deltalandschap, waar van alles op mogelijk is. Die diversiteit is essentieel voor ons bestaan. Er zijn steeds meer onderzoeken die aantonen dat onze persoonlijke gezondheid ook zeer nauw samenhangt met onze leefomgeving, met de gezondheid van de natuur dus.”
Na de stikstofcrisis
Op juist dit vlak verwacht Erisman stappen als de crisis in wat rustiger vaarwater is beland: “Dan moeten we de ruimtelijke ordening echt goed bezien. Waar wil je natuur, en hoeveel? Waar leg je de grenzen om steden heen? Op welke vruchtbare grond vindt landbouw plaats en in welke vorm(en)? Allemaal vragen die in de toekomst gesteld en beantwoord moeten gaan worden, aldus de beleidsadviseur.
Ook innovatie en technologische vooruitgang kan en zal een belangrijke bijdrage leveren aan het nieuwe landbouw- en landschapsbeleid. Dat beaamt Erisman in zijn zesde tweet.
Tweet 6, ‘Technologie kan de stikstofuitstoot van de veehouderij terugdringen’: “Stikstof en CO2 van fossiele brandstoffen zijn een technologisch probleem en kennen dus een technologische oplossing. Landbouw is een biologisch ecologisch probleem en kent daarom een biologisch ecologische oplossing, waarbij technologie wel ondersteunend kan zijn.” Dat klinkt logisch zat, maar hoe uit zich dit dan meer praktisch? Erisman legt het uit: “Denk aan voedselbossen die per hectare het meeste, maar divers voedsel produceren. Daar zal ooit ook automatisering plaats gaan hebben, maar voor nu is dat niet mogelijk. Daarvoor laat de natuur zich te weinig reguleren. Of bijvoorbeeld niet kerende grondbewerking. Hoe kun je onkruid verwijderen zonder chemische bestrijding?” Dat zijn dus gebieden waar technologische innovaties een uitkomst of verbetering van efficiency kunnen bieden. Ooit. Als vanuit de landbouw technologieontwikkeling hier ook aandacht voor gaat komen.
Of de volgende generatie boeren wellicht? Want is het niet zo dat de bereidwilligheid én de veranderingsgezindheid bij jonge boeren veel hoger ligt dan bij de ‘gevestigde orde’?
Tweet 7, ‘Driekwart jonge boeren wil duurzamer boerenbedrijf’: “Dit gaat natuurlijk ook heel erg over de financiering. De hoge grondprijs en/of financieringsdruk maakt veel overnames door beginnende boeren lastig. De nieuwe boer wil toch ook ruimte om te ontwikkelen, om zijn eigen stempel te drukken.” Dat is de economische kant. Er is ook nog een meer praktische kant, legt Erisman uit: “Ik vind het nog altijd ongelofelijk dat wij in Nederland, op hetzelfde moment, zo’n 4% van de wereldmarkt aan uien produceren. Door dat zo (niet) te timen, haal je je eigen prijs enorm onderuit.” Daar kan een nieuwe generatie met frisse blik en ambities naar kijken. Al blijft het boeren wel een ervaringsvak, “zeker ja, slechts 5% van de opleiding gaat over deze nieuwe vormen van landbouw. De opleidingen in Nederland zijn nog behoorlijk ‘gangbaar’,” oordeelt Erisman.
De restjes
Twitter is kraakhelder, maar inderdaad niet altijd volledig. De slotvraag is voorspelbaar en Erisman zag ‘m dan ook al aankomen: hebben we nog iets gemist? “Wat mij betreft nog twee belangrijke punten. Ten eerste ‘integraliteit’. Ik denk dat het belangrijk is dat we de verschillende problemen die er momenteel spelen, niet afzonderlijk van elkaar beschouwen of proberen op te lossen. Probeer het geheel te zien en in beeld te houden als je met maatregelen komt. Stikstof heeft alles te maken met klimaat, kringlooplandbouw, natuurbehoud, etc. Neem alles mee.
Daarnaast richten we allerlei ‘tafels’ op, een klimaattafel, een stikstoftafel. Daarin zijn alle partijen vertegenwoordigd, zoals overheden, NGO’s, leveranciers, onderwijs, supermarkten, consultants. Wat mij betreft koppelen we kennis los van belang. Er zijn belanghebbenden, stakeholders, die stellen vragen. De kennismensen gaan daarmee aan de slag, zonder belang en agenda. We moeten die rollen en verantwoordelijkheden van elkaar scheiden.”
En zo rollen we de deur uit bij het Louis Bolk Instituut. Het is volstrekt duidelijk waarom Erisman veel wordt gevraagd in discussies en panels. Hij is duidelijk, helder, snel en weet het ook zo te vertellen. Hij kijkt optimistisch tegen de verschillende issues aan en daar waar nodig biedt hij panklare suggesties. Zo simpel is het natuurlijk niet, maar het verklaart wel het opgeruimde gesprek. Er ligt een geweldige mooie en vooral belangrijke uitdaging voor de sector klaar en dit is de kans om dat écht goed en duurzaam op te pakken.
Publicatiedatum op deze site: 27 december 2019
Dit verhaal is onderdeel van een serie artikelen voor deze website (tussen 2019 en 2021) waarin agrarisch ondernemers vertellen hoe zij werken aan de omslag naar kringlooplandbouw. Op Groeien naar morgen lees je verhalen van agrariërs die stappen zetten en maak je kennis met de Demobedrijven.