Podcast Voeten in de Aarde #4: Circulair Waterbeheer

00:00:01 Marijke: Dit is "Voeten in de aarde", een podcast waarin ik, Marijke Roskam boerderij en land afreis om met agrariërs in gesprek te gaan over innovaties in de landbouw. Innovaties die kunnen zorgen voor een financieel gezond en robuust voedselsysteem in Nederland. Deze aflevering bezoek ik akkerbouwbedrijf Hoeve Lotmeer in Anna Paulowna en daar ontmoet ik eigenaar Klaas Schenk om te praten over zijn bijzondere watersysteem. Klaas is namelijk een echte voorloper en heeft zijn waterbeheer volledig circulair gemaakt. Zo is hij opgewassen tegen de uitdagingen waar de agrariër nu voor staat.

00:00:41 Klaas: Heel veel maatschappelijke wensen kunnen wij oplossen als agrarische sector, maar het is een andere vorm van ondernemen. Ik ben veel dichter met de consument bezig. Je hebt maatschappelijke uitdagingen. Het is niet meer: kabbel maar voort. Het is: alles veranderd om je heen. En daar mag jij in blijven ondernemen.

00:01:03 Marijke: Klaas heeft met vallen en opstaan zijn watersysteem geperfectioneerd en deelt zijn kennis inmiddels ook met andere agrariërs. Zo heeft hij een publiek private samenwerking opgezet, genaamd Zoetwaterboeren. Voor dit project werkt hij nauw samen met de overheid en allerlei andere partners om circulair waterbeheer zoveel mogelijk te onderzoeken en te demonstreren. Om meer te leren over de hulp die het ministerie van Landbouw kan bieden aan agrariërs die hiermee aan de slag willen, nodig ik ook Kees van Drunen uit. Als senior beleidsmedewerker houdt hij zich dagelijks bezig met de regelingen die agrariërs kunnen helpen.

00:01:36 Kees: Elke boer weet dat water een basisvoorwaarde is om een goede teelt te doen. Dus kijk eens, wat kunnen wij in ons gebied doen om dat waterbeheer steviger in eigen hand te houden?

00:01:49 Marijke: Straks schuif ik aan tafel met Kees en Klaas. Maar eerst wil ik zelf beter leren begrijpen hoe zo'n circulair watersysteem nou werkt. Klaas neemt me mee naar zijn erf, waar we met uitzicht op zijn akkers de belangrijke installaties van zijn systeem kunnen zien. En daar is ook meteen duidelijk dat Klaas al druk bezig is met het toekomstbestendig maken van zijn bedrijf, want we staan pal onder zijn eigen windmolen.

00:02:13 Marijke: Klaas, we hebben meerdere geluiden op de achtergrond: een windmolen en jouw hond die heerlijk in het water is gedoken en hij loopt hier rond vlak voor een enorm grote silo. Nou zijn we silo's gewend op boerenerven, maar dit is toch wel een andere hè?

00:02:29 Klaas: Ja, de meeste silo's zijn gevuld met meststoffen. En ja, dit is mijn watervoorraad, de werkvoorraad voor mijn watersysteem.

00:02:37 Marijke: En als we dan een halve slag draaien dan komen we hier bij een, ja wat is het eigenlijk? Een soort mini museum, expositie van wat je hier doet met Zoetwaterboeren. Vertel eens.

00:02:50 Klaas: Nou dit is eigenlijk de grafische vorm eigenlijk van ons systeem. Het meeste bevindt zich onder de grond, dus dat is wel lekker al om te laten zien dat we iets op papier hebben. Dus dat is eigenlijk een korte tekening van wat er hier op het erf gebeurt. We vangen hier in principe het water op wat uit regenbuien valt op de percelen. En dat regelen we eigenlijk in de percelen door samengestelde drainage. En als het daar niet meer inpast dan pompen we het water naar ons erf toe en dan komt het dus in die grote silo. En vanuit die silo gaat het door de container die achter jou staat. Dat is onze zuiveringstrap. Dus daar wordt het water gefilterd op organisch materiaal, maar ook op chemisch materiaal, want wij zijn een gangbaar landbouwbedrijf wat ook gewoon spuit.

00:03:38 Marijke: Ja, want we zien dus eigenlijk een opstelling met vier... Ja, wat zijn het?

00:03:42 Klaas: Het zijn eigenlijk cilinders waar verschillende stoffen in zitten. De linker cilinder, dat is een zandfilter. Er zitten verschillende soorten zand in en steentjes om de organische delen eruit te halen en dan gaat het naar de volgende twee toe en dat is dan een cilinder waar zand en actief kool in zit en dat bindt eigenlijk de chemische bestanddelen uit het water. En dan de laatste stap dus die zilveren buis. Dat is een UV lamp die de laatste bacteriën eigenlijk doodt. En zo krijgen we bijna drinkwaterkwaliteit wat we naar de ondergrond kunnen gaan pompen.

00:04:18 Marijke: Ik heb jou wel eens horen zeggen: wij zijn eigenlijk ons eigen waterschap en zuivering ineen.

00:04:22 Klaas: Ja, we zijn compleet circulair eigenlijk met water en we lozen ook eigenlijk niks meer van die 850 millimeter die op jaarbasis valt bij ons op het oppervlaktewater. We houden het allemaal op het erf en creëren onze eigen zoetwater voorraad die we dan een jaar later eigenlijk weer kunnen gebruiken in de teelten.

00:04:41 Marijke: En nou denken mensen misschien voordat je hier deze hele opstelling hebt, moet er wel wat water onder de brug zal ik maar zeggen. Je hebt best wel wat stappen gezet en ook wel wat moeten laten om tot deze innovatie te komen. Wat kun je daar kort over vertellen?

00:04:56 Klaas: Ik zag een bepaalde toekomst voor ons als landbouw in Nederland en vooral in de kuststreken, waar verzilting op de loer ligt als sluipmoordenaar en de onmogelijkheden die het waterschap heeft om ons tot in lengte van dagen van water te voorzien vanuit het IJsselmeer. Maar we hebben hier wel heel veel water dat valt gewoon in Nederland, in ons klimaat. Ja, en dat geeft voor mij voldoende houvast om als boer die stappen te kunnen nemen. We hebben eerst geprobeerd om dat op een bredere basis te doen, dus in een polder of misschien wel landelijk, dat we meer zoet water vasthouden. Nou, daar was de tijd nog niet rijp voor. Dus we zijn begonnen op ons bedrijf. Daar had ik best wel wat geld voor nodig, dus om die ommezwaai te maken. We zijn ook in één keer eigenlijk gegaan naar het circulaire systeem op het gebied van water. Dus ja, ik heb in die tijd de helft van mijn boerderij verkocht.

00:05:51 Marijke: Hoe spannend was dat?

00:05:52 Klaas: Nou, dat was best wel spannend. Het is ook niet iets wat je over één nacht ijs beslist, dus het is een zoektocht geweest van ja zeven acht jaar totdat ik de goede modus had eigenlijk om en te kunnen blijven boeren en de dingen te doen die ik nodig achtte om eigenlijk te kunnen blijven boeren over 10 jaar.

00:06:13 Marijke: Ik dacht ook, toen ik de beelden zag, hier staat al met al een vrije man om het zo maar te zeggen, om echt te kunnen innoveren.

00:06:19 Klaas: Ja, dat is zeker waar. Omdat sinds we die beslissing hebben genomen dat we kleiner zijn gaan doen, loopt het een stuk lichter in ieder geval. En we kunnen echt de beslissingen maken die nodig zijn om ons bedrijf toekomstbestendig te maken, maar ook om de dingen te doen, om te onderzoeken wat voor een bedrijfssysteem past eigenlijk in die nieuwe werkelijkheid.

00:06:45 Marijke: Klaas en ik verplaatsen ons naar binnen en daar schuift ook Kees bij ons aan. We praten over de toekomst van circulair waterbeheer en de manieren waarop agrariërs deze technieken kunnen toepassen. Kees, welkom! Wat zijn belangrijke aanleidingen voor ondernemers om na te denken over waterbeheer?

00:07:07 Kees: De belangrijkste aanleiding is denk ik dat het klimaat aan het veranderen is. En klimaatverandering, daarvan weten we dat dat in Nederland gaat leiden tot., behalve dat het wat warmer wordt, tot natter en droger.

00:07:25 Marijke: Precies.

00:07:27 Kees: En met name in de kustregio, dat de zeespiegel gaat stijgen. En dat gecombineerd met de bodemdaling waar we in Nederland ook mee te maken hebben dat we steeds vaker met verzilting op landbouwgronden te maken krijgen.

00:07:43 Marijke: Ja dus er zijn meerdere redenen om hier zeker mee aan de slag te gaan.

00:07:46 Kees: Ja zeker.

00:07:47 Marijke: Wat hoor jij van collega ondernemers, Klaas?

00:07:51 Klaas: Over de water beschikbaarheid?

00:07:52 Marijke: Ja en over hun redenen om bij jou op bezoek te gaan en met waterbeheer ook aan de slag te gaan?

00:07:59 Klaas: Nou, Nieuwsgierigheid is een van de grootste drijfveren. Want wij boeren zijn altijd wel nieuwsgierig naar innovaties.

00:08:05 Marijke: En wat doet de andere boer, hè?

00:08:06 Klaas: Ja, dat sowieso. En ja goed, de beschikbaarheid van zoetwater is zelfs in onze delta af en toe nog wel eens penibel, vooral in de drogere zomers. Kees zei het ook al, de klimaatsverandering of gewoon in ieder geval langere periodes van of nattigheid of droogte met daarbij nog wat temperatuurfluctuaties die groter zijn als in de tijd van mijn vader eigenlijk.

00:08:33 Marijke: Ja en dus is er werk aan de winkel. En zo meteen gaan we praten ook over wat er financieel mogelijk is als ondernemers stappen willen zetten. Wat hoor jij in de praktijk terug? Je komt zelf uit een boerenfamilie. Je broer is tuinder, maar je maakt natuurlijk ook werkbezoeken mee. Wat hoor je dan?

00:08:50 Kees: Nou, ondernemers die zijn getroffen in een hete droge zomer, als in 2018 en dan zijn ze daar volop mee bezig. De ene boer of tuinder is er wat intensiever en bezorgder over als een ander, die zijn wat laconieker: ach, mijn vader die had ook te maken met wel eens een droge zomer en een hele natte herfst, dat zal wel zo blijven. Maar anderen die zien al van ja maar dit is toch heftiger of dat gaat vaker gebeuren dan we gewend waren in het verleden, dus we moeten er wel iets mee.

00:09:26 Marijke: En als jij dit vertelt, dan zie ik in het gezicht van Klaas van alles gebeuren. Want de boeren zeggen dan: nou ja, dat is van alle tijden. Absoluut niet, zie ik op jouw voorhoofd staan.

00:09:36 Klaas: Nou, het is wel van alle tijden. Kijk weer is altijd aanwezig en van groot belang in onze ondernemingen. We doen eigenlijk alles buiten, maar die extremen worden wel anders en we zitten met een ja veranderende maatschappij. Maar ook waterschappen kunnen het niet allemaal meer aan.

00:09:51 Marijke: Nee. En dus is het handiger om je eigen waterschap te spelen, om het zo maar te zeggen. Om in die zin ook het heft in eigen handen te nemen.

00:10:00 Klaas: Dat is wel de weg waar ik op begonnen ben. Het zou veel efficiënter zijn om dat wel op waterschap niveau te doen, maar daar was de tijd nog niet rijp voor.

00:10:07 Marijke: Daar zijn we nog niet.

00:10:08 Kees: Één van de dingen waar we ook mee te maken krijgen in Nederland, is dat de constante waterstroom die wij gewend waren, dat de Rijn, zeg maar in de zomer toch altijd door de gletsjers een constante stroom van water brengt, hier in deze regio het IJsselmeer dus wel vult. Dat is in de toekomst waarschijnlijk niet meer zo.

00:10:29 Marijke: Nee, en dus moet je je voorbereiden.

00:10:31 Kees: En dus moeten we ervoor zorgen dat we een nieuwe waterbalans creëren in het water. Dat wat we in de nattere periode in de herfst en de winter over hebben, proberen zoveel mogelijk vast te houden, om het in die drogere periode te kunnen gebruiken. Dan maken we ons sterker.

00:10:49 Marijke: Ja, en we hebben net gehoord hoe Klaas een heel sterk besluit heeft genomen. De helft van je bedrijf verkopen, dat is behoorlijk impactvol, spannend. Er zijn ook andere routes, dus dat hoeven we niet allemaal te doen als ondernemers. Kees, kun jij vertellen wat voor vormen er voor subsidies zijn?

00:11:08 Kees: Heel concrete investerings subsidies dus directe subsidie op maatregelen zoals Klaas die op zijn bedrijf heeft gedaan. Die zijn er op dit moment niet, maar dit soort maatregelen kunnen wel onder de fiscale regeling van MIA/Vamil ondersteund worden en dat betekent dat boeren de afschrijving op dit soort investeringen versneld kunnen doen, waardoor ze over hun bedrijfswinst minder belasting hoeven te betalen.

00:11:40 Marijke: Nog iets uitgebreider misschien: Hoe ziet zo'n aanvraag eruit? Hoe kan je daar als ondernemer op aftappen, zeg maar? 00:11:49 Kees: Je moet daarvoor een aanvraag doen bij de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland, RVO. De informatie daarover kun je vrij makkelijk via de website vinden. MIA/Vamil is een regeling die bij boeren en tuinders heel erg bekend is, omdat er talloze investeringen ondergebracht kunnen worden. Dus een boer die met investeringen bezig is en met zijn bank en zijn accountant daarover overlegt, die is wel vertrouwd om eventjes te kijken van: hé, valt het daar ook onder?

00:12:18 Klaas: En er is ook een mogelijkheid voor ons als ondernemers om dingen aan te dragen in die lijst. Want het is een dynamische lijst en als daar voldoende draagvlak voor is en het past in de beleidskaders van het ministerie, dan is daar altijd wel een mogelijkheid om een investering in bijvoorbeeld klimaatadaptatie of waterbeheer daar op die lijst te krijgen. En dat vergt wel een tijdje, dan moet je misschien je investeringen wat uitstellen. Maar die mogelijkheden zijn er wel.

00:12:45 Marijke: Juist, wat hoor jij terug? Zijn zijn boeren daar al mee bezig? Heb jij er zelf ook gebruik van gemaakt?

00:12:51 Klaas: Dat is het nadeel van voorloper zijn, dan zijn de regelingen er meestal nog niet. Dus ik heb met het ministerie wel veel overleggen gehad over hoe zij dit soort koerswijzigingen eigenlijk kunnen ondersteunen en ik ben heel blij dat daar nu ook mogelijkheden toe worden onderzocht.

00:13:08 Marijke: En kun je ons dus meenemen in de stappen die jij hebt gezet om te komen tot deze ultieme opstelling, om het zo maar te zeggen en hem dan doorvertalen naar, nou ja, de kansen die er zijn voor de boeren die nu die kansen willen pakken.

00:13:22 Klaas: Jazeker. Wij zijn begonnen eigenlijk met de hoeveelheid water die valt in Nederland. Dat is voldoende om al mijn gewassen te laten groeien. Ik heb alleen een logistiek probleem: het valt altijd op de tijd dat ik het niet nodig heb. En ja, ons watersysteem is zo ingericht dat elke druppel zoetwater die valt uit regen, binnen 48 uur zout water is geworden door ons watersysteem. Ja dus ik heb eigenlijk al mijn percelen aangepast, dus de drainage die eronder loopt normaal voor de afvoer van het water, heb ik aan elkaar gekoppeld. Dus ik kan het peil van dat zoete water in mijn perceel eigenlijk regelen. Als het daar niet meer in past, pompen we het nu naar het erf toe, waar we net bij de grote bovengrondse silo waren. En vanuit die silo kan ik het naar de ondergrond brengen en daar maak ik mijn zoetwaterbel en dat doen we in de herfst en de winter. Dan oogsten we eigenlijk het water. Dus het is eigenlijk een soort gewas geworden van onze boerderij. En als ik het dan weer nodig heb als de gewassen aan het groeien zijn, dan breng ik het water weer terug. Kan ik er nog wat nutriënten aan toevoegen, of dat nou gemaakte nutriënten zijn of eventuele stromen vanuit een rioolwaterzuivering. Dus dat we de kringloop van ons voedsel weer compleet kunnen sluiten.

00:14:33 Marijke: En je merkt ook door die nutriënten dat je gewassen veel sterker zijn geworden?

00:14:38 Klaas: Ja, nou, het is niet alleen nutriënten, maar ook vooral: We werken naar een systeem toe waar we op dagelijkse basis de water en nutriëntenbehoeften van onze gewassen meten en dus ook op dagelijkse basis dat kunnen voeden. Dus je krijgt eigenlijk een soort systeem wat je wel uit de glastuinbouw kent, maar dat doen wij in de buitenlucht. Nou ja, dan is die factor natuur wel van grote invloed, want 70/80% van mijn opbrengst wordt gemaakt door de natuur en 30% door mijn vakmanschap.

00:15:08 Marijke: Mooi om te zien ook hoe jij daar van geniet, van dit verhaal Kees.

00:15:12 Kees: Ik vind het mooi dat mensen zoals Klaas dit soort dingen oppakken en daarmee voorlopers zijn in die klimaatadaptatie die nodig is om de Nederlandse land- en tuinbouw ook in de toekomst goed aan de praat te houden in tijden dat er weinig water is.

00:15:31 Klaas: Ja dat is belangrijk, want wij maken ook fouten en die communiceer ik ook, want daar leer je altijd het meeste van. En alleen maar hosanna verhalen, dat gelooft niemand, dus het is de hele reis er naartoe, die wordt ook goed uitgelegd.

00:15:48 Marijke: En veel geleerd dus ook over hoe je dat water ultiem bewaart. Want wij spraken elkaar even van sijpelt dat niet weg? Hoe zit dat met brak en zoet? Maar dat valt reuze mee hè?

00:15:58 Klaas: Nou, dat was voor mij ook een groot vraagteken, maar gelukkig hebben we binnen onze publiek private samenwerking Zoetwaterboeren ook knappe koppen erbij zitten van bijvoorbeeld Deltares. Nou, die hebben over de hele wereld ervaring met opslaan van water, maar ook waterstromen en oud water en nieuw water. Ja, daar zit zoveel kennis dat we dat kunnen implementeren eigenlijk in onze vier meter onder zeeniveau polder. En dan die vertaling te maken naar zoals het hier wel kan.

00:16:28 Marijke: En ondernemers kunnen misschien ook denken: ja waar te beginnen, maar eigenlijk jullie beiden en ook vanuit het ministerie, maar dus ook vanuit deze samenwerking. Jullie willen ook die informatie brengen bij boeren. Dus hoe delen jullie die kennis?

00:16:43 Kees: Er wordt door het ministerie allerlei onderzoek geentameerd, ook door de WUR. De WUR publiceert daarover en een stuk van de ontsluiting wordt in ieder geval ook gedaan via het Groen Kennisnet. Waarop heel veel van die kennis op verschillende thema's naar buiten gebracht wordt. Ja en wel leuk om nu te vertellen dat deze maand er ook een project wordt afgerond in onze opdracht, wat door lectoren van de hogescholen is gedaan over risicomanagement in relatie tot klimaatverandering. En dat komt deze maand online. Dat project is in zijn afronding en wordt in april afgerond en dan is er weer een hele hoop kennis daarmee ontsloten. En kijk eens bij het project Deltaplan Agrarisch Waterbeheer waar LTO een grote rol in speelt en waar heel veel over gepubliceerd is. Daar kun je een hele hoop informatie vinden over wat boeren en tuinders al doen in relatie tot water.

00:17:44 Klaas: Ja ik ben daar bij ook een DAW demo bedrijf dus ik ben ook onderdeel van dat netwerk wat er is. En ja het is van laaghangend fruit tot de complexe systemen zoals hier op de boerderij helemaal op bedrijfsniveau worden gedaan. En het is vaak in je regio, dus je kan echt van je buurman kan je wat leren. En dat zijn de hele mooie instrumenten om op een laagdrempelige manier kennis tot je te nemen die je eigenlijk meteen ook in je eigen bedrijf kan toepassen.

00:18:18 Marijke: Er is ontzettend veel voorhanden. Als ik zo de agenda bekijk bij Zoetwaterboeren, dan kunnen mensen te kust en te keur zeg maar. Als het gaat om workshops, om brainstorms. Dan nog weer even naar die vertaalslag, want mensen hebben hier de kennis opgehaald of op een andere manier. Welke stappen kunnen andere ondernemers zetten? Wat hoor je terug?

00:18:37 Klaas: Dat is naast investeren in ja laaghangend fruit zoals ik het noem, want de drainage moet één keer in de 20/25 jaar worden vervangen of vernieuwd. Kan je met een hele kleine meer investering eigenlijk zo slim maken dat je dat water beter kan vasthouden. En dat is eigenlijk al de basis stap waarvanuit je kan werken in je teeltsystemen. Daarnaast is wat Kees ook al zei, kennisoverdracht is ook heel belangrijk. Ook vanuit mijn project, maar ook vanuit mijn intrinsieke motivatie. Dus we hebben ook scholen aan tafel zitten hier om die lesstof of de kennis die wij hier opdoen eigenlijk meteen bij de jongere generatie te krijgen. Maar ook via het leven lang ontwikkelen traject. Dat mensen die daar gewoon al in de sector werkzaam zijn ook die kennis tot zich kunnen nemen en dat meteen kunnen implementeren in het volgende jaar dat ze weer mogen buitenspelen met hun gewassen.

00:19:31 Marijke: Want het is echt een andere manier van denken. En soms hoor je ook wel eens boeren zeggen: ja maar je doet bepaalde investeringen of werkwijzen of je koopt de apparatuur, het is twintig, dertig jaar. Maar jij zegt ja, ook op die kortere termijnen kun je al afslagen maken eigenlijk.

00:19:47 Klaas: Ja, de investeringen vaak zijn 20/30 jaar, maar de investeringen die wij doen, probeer ik eigenlijk binnen een spectrum van tien jaar terug te rekenen. Dus als je hier je kennis haalt, dat is een soort Febo of cafetaria model. Je trekt een luikje open van dit zou bij me passen, weet je precies wat het kost, wat het voor jou kan opbrengen.

00:20:10 Marijke: Heb je een voorbeeld daarvan?

00:20:12 Klaas: Bijvoorbeeld de samengestelde drainage. Dat is een investering van, nou zeg, €500/600 extra per hectare en dat kan je eigenlijk binnen drie jaar wel weer terugverdienen.

00:20:24 Marijke: Eigenlijk is dat wel dus mooi om te horen, want er zijn best wat aannames. Misschien ook over die terugverdientijd, over wat het allemaal vraagt van je als ondernemer om innovaties te implementeren. Andere voorbeelden van waar ondernemers nu al mee kunnen beginnen of waar in ieder geval de stappen wat minder groot zijn dan dat ze misschien denken.

00:20:42 Klaas: Nou, zeker. Maar je moet altijd op kleine schaal beginnen. En het gaat vooral om die omslag die je moet maken in je denken. Ja, die maatschappelijke druk op onze bedrijven wordt ook alleen maar groter en daar moet je wel een verhaal hebben van wat wij doen is allemaal voor voedsel of voor uitgangsmateriaal, wat wij dan doen. Maar je kan er ook voor kiezen om dat als maatschappij niet meer in jouw achtertuin te laten doen. Ja, dan moet je die discussie dan ook open hebben. Maar in mijn beleving moet je voedsel zo dicht mogelijk bij de de markt leveren. En wij zijn in Nederland echt heel erg goed in landbouw bedrijven. Alleen moet daar wel een verandering in komen om dat ook maatschappelijk verantwoord te doen.

00:21:26 Marijke: Precies om het nog maar even in de water termen te houden: waar zit de koudwatervrees Kees? en en hoe kunnen we toch zorgen dat mensen daar meer perspectief in zien als het gaat om dit soort innovaties?

00:21:38 Kees: Koudwatervrees zit meestal bij onbekendheid. Dus daarom is het belangrijk om dit soort initiatieven goed voor het voetlicht te brengen en de andere ondernemers de gelegenheid te geven daar kennis van van te nemen.

00:21:54 Marijke: Ja, ondernemers horen in deze podcast dat er veel mogelijk is. Welke regeling of welke manieren zijn er nog meer om met je bedrijf stappen te zetten?

00:22:04 Kees: Nou, als het er om gaat om het gefinancierd te krijgen, daar spreken wij ook regelmatig met de banken over. En al heel lang heeft het ministerie de borgstelling regeling voor de landbouw. Dus kan de overheid, als er een zekerheden tekort is, met een borgstelling zo'n financiering al een stukje ondersteunen om de bank over de streep te trekken. En ondernemers die zeg maar op verschillende vlakken met verduurzaming bezig zijn, dus ook met reductie van emissie van nutriënten naar het water toe, met reductie van beter bodembeheer, minder stikstofuitstoot. Al die dingen samen. Daarvoor hebben we ook een nieuw financierings instrument ontwikkeld wat eerst een pilot heeft gedraaid en sinds juli zeg maar permanent is. En dat is het investeringsfonds Duurzame Landbouw waarmee een ondernemer onder gunstige financierings condities een stuk van de financiering kan krijgen, waardoor het voor de bank ook makkelijker is om mee te doen.

00:23:14 Marijke: Mooi! En het is goed om te weten dus dat je dan op meerdere vlakken in je bedrijf aan knoppen draait hè?

00:23:19 Kees: Ja.

00:23:20 Marijke: Welk appèl zou je op ze willen doen als het gaat over klimaatadaptatie en dus ook onder andere waterbeheer?

 00:23:27 Kees: Nou, elke boer weet dat water een basisvoorwaarde is om zeg maar een goeie teelt te doen. En we weten met z'n allen dat het klimaat verandert en dat water niet vanzelfsprekend beschikbaar is. Dus kijk eens op je bedrijf en met de boeren in je regio. Wat kunnen wij in ons gebied doen om dat waterbeheer steviger in eigen hand te houden. Het water wat we in de winter over hebben, hoe kunnen we het bufferen om het in de zomer te kunnen gebruiken? Want er zijn talloze mogelijkheden. Klaas laat dat heel mooi zien. Ook in de Achterhoek zijn daar mooie initiatieven voor. Kijk wat je zelf daarin kunt doen en daar de instrumenten die we als overheid uh gewoon gebruiken, want ze zijn d'rvoor.

00:24:23 Marijke: Mooi. Ik heb nog twee vragen, eentje heel praktisch en de andere iets meer op het psychische vlak. Ik begin praktisch over ondergrond, want er zullen ondernemers zijn die denken: ja, leuk bedacht, maar dat werkt daar goed in jullie gebied, ik heb een heel andere ondergrond. Wat zeg jij dan?

00:24:40 Kees: Ja, dat klopt. De bodem in Nederland is sowieso heel divers, maar om daar nou je zoektocht al meteen op af te kappen is een stap te ver. Want niet alles kan overal, maar heel veel kan wel op heel veel plekken. En wij zitten hier op een Waddenzee bodem, dus we hebben een heel diverse ondergrond dus we kunnen ook over die diverse ondergronden, kan ik wel dingen zeggen en daarna hebben we ook wel wetenschappers of mensen die ook de praktijkervaring hebben dat je een soort maatwerk kan krijgen voor bijvoorbeeld een vertaalslag van wat wij hier doen in de polder naar een boerderij die midden op de Veluwe zit en die mogelijkheden zijn er zeker.

00:25:22 Marijke: Ja die 'ja maar' gaat niet op dus daar zijn zeker kansen. Tot slot, grondhouding, Want ik zei het net al bij jouw silo: hier staat een vrij man. Je hebt zin om dit te doen, maar toch ook wel wat besluiten voor genomen. Je hebt als ondernemer te maken met veel erfbetreders, met veel partijen, met veel belangen. Wat gun je ons allemaal?

00:25:47 Klaas: Ja, dat is een heel persoonlijke basishouding natuurlijk van mezelf. Maar het zou mooi zijn als je als ondernemer die vrijheid kan hebben. Dat je gedachtegoed of je overtuiging waar jij het licht ziet voor jouw boerderij of voor jouw omgeving, voor je gezin. Het is natuurlijk veel breder als het egootje van de ondernemer. Dit is een complexe materie waar we in bewegen als agrarische bedrijven. Maar voor mij heeft het de bevrijding gegeven dat je echt gewoon met nieuwe hernieuwde energie weer door kan gaan in je bedrijf, maar daarnaast zoveel mensen om je heen trekt die ook die energie hebben op hun vakgebied en dat combineren, bij ons op het erf. Ja, dat geeft een ontzettende spin off waar we nog jaren op kunnen doorborduren eigenlijk.

00:26:41 Marijke: Maar dus ook, ken je waterlijn. Je hebt ook tegen partijen gezegd zo gaan we het niet meer doen.

00:26:46 Klaas: Je moet keuzes maken en dat is op persoonlijk vlak, maar ook in je bedrijfsnetwerk. Sommige mensen willen nog niet of kunnen het niet. Ja, dat soort remmende factoren moet je wel van je af gooien, wil je die stappen voorwaarts kunnen maken.

00:27:04 Marijke: Ja, een voorbeeld daarvan was dat je tegen je eigen bank zei leuk bedacht, maar ik ga het zo doen.

00:27:09 Klaas: Ja, daar kwamen we niet verder mee in de relatie. Dus daar heb ik beslist om daar afscheid van te nemen.

00:27:16 Marijke: Ja, dus verzamel mensen, partijen om je heen die met jou naar die toekomst willen.

00:27:23 Klaas: Nou dat is iets wat voor mij heel goed werkt in ieder geval. En dat geeft ook die sprongen voorwaarts en daarom zit jij ook hier aan tafel en niet bij mijn buurman.

00:27:33 Marijke: Ja precies. Uh wat is het mooiste wat de nieuwe generatie tegen jou kan zeggen?

00:27:38 Klaas: De jongere generatie? Die willen echt ontzettend graag ondernemen. Want ja, er liggen ontzettend veel mogelijkheden voor ons als agrarische sector. Want we kunnen heel veel maatschappelijke wensen kunnen wij oplossen als agrarische sector. Maar het is een andere vorm van ondernemen. Ik ben veel dichter met de consument bezig. Je hebt de maatschappelijke uitdagingen, maar ook daar antwoorden op. En ja, het is een hele dynamische geheel geworden. Het is niet meer je kabbelt maar voort. Alles verandert om je heen en daar mag jij in blijven ondernemen. Nou, als je daar echt voor kiest en je hebt de mogelijkheden daarvoor, zijn de de mogelijkheden legio.

00:28:24 Marijke: "Voeten in de aarde" is een productie van het ministerie van Landbouw, Visserij, Voedselzekerheid en Natuur, LVVN en uitgevoerd door Havas Lemz en Microphone Media. Wil je meer weten over circulair waterbeheer of andere innovaties in de landbouw? Ga dan naar groeiennaarmorgen.n